Birgi Karaoğlu Camii İzmir ili Ödemiş ilçesi Birgi’nin Sarı Bey Mahallesi’nde yer alan ve Birgi’ye uğrayanların gözden kaçırdığı tarihi bir eser.
Birgi Deresi kenarında inşa edilen cami Birgi’de müderrislik yapan Karazade Mustafa Efendi tarafından yaptırılmıştır. Camiyi yaptıran Karazade’nin, caminin batısındaki hazirede bulunan sarıklı mezar taşındaki on satır halinde sülüs hatla yazılı kitabesinde 1795 tarihinde vefat ettiği yazılıdır.
Yapının üzerinde inşa kitabesi mevcut olmayıp sadece tamir kitabeleri günümüze ulaşmıştır. Caminin yapım tarihi 1762 yılı olarak düşünülmektedir.
Birgi Karaoğlu Camii, dikdörtgen planlı olarak moloz taş ve tuğla kırıklarıyla inşa edilmiştir. Caminin doğu ve batısında hazire, kuzeyinde altı sütunun taşıdığı kubbeli bir şadırvan bulunmaktadır. Mütevazı ölçülere sahip olan caminin hariminin üzeri sekizgen kasnağın taşıdığı yuvarlak kemerli tromplarla desteklenen kubbeyle örtülmüştür.
Harimin kuzeyinde üç birimli son cemaat yeri bulunmakta olup, bu kısıma sütunlar üzerindeki Bizans dönemine ait devşirme sütun başlıklarının taşıdığı pandantiflerle geçilen üçer kubbe inşa edilmiştir. Basık yuvarlak kemere sahip olan giriş açıklığı fazla yüksek tutulmayıp, kapının üst kısmına bir mükebbire yerleştirilmiştir.
Kapının iki yanında, alt kat seviyesinde üst kısmı yuvarlak kemerli olan birer düşey dikdörtgen pencere açılmıştır Ayrıca ikinci kat seviyesine yerleştirilen düşey dikdörtgen pencereler, alt kattakilerle aynı hizaya denk gelecek şekilde yerleştirilmiş; ancak onlara göre daha küçük tutulmuştur.
Harimin batı cephesinin kuzey ucuna, dıştan bitişik olarak kesme taştan tek şerefeli minare inşa edilmiştir. Minarenin girişi harime açılmıştır. Sekizgen prizma şekilli minare kaidesi, özgün olmasına karşın; gövde kısmı ilk inşasından sonra 1955 yılında yıkılmış ve 1962-1963 yıları arasında yenilenmiştir.
Yapının batı, güney ve doğu cephelerinde iki sıra halinde pencere açıklarına yer verilmiştir. Batı cephedeki pencere açıklığı üst kat seviyesinde diğerlerinden farklı olarak iki yerine tek yapılmıştır. Bu cephenin kuzey ucunda minare ve güney ucunda ise cumba şekilli çıkıntının (mahfil)14 bulunmasından dolayı böyle bir uygulamaya gidilmiş olmalıdır.
Yapının tek giriş açıklığı, son cemaat yerindeki kapı olup, buradan harime giriş sağlanmıştır. Kare planlı harimin kuzey duvarı boyunca uzanan tamamı ahşaptan inşa edilen kadınlar mahfiline sadece minare merdiveninden çıkış verilmiştir.
Yapının alçıdan yapılan mihrabı, kalem işi süslemelidir. Geç dönem özellikleri gösteren mihrabın niş bölümü üç sıra mukarnas dizisine sahip olup, altta üzeri perde motifiyle süslenen daire biçiminde profilli olarak yapılmıştır. Kavsara kemerinin köşeliklerine, alt tarafta ağaç, üst tarafta ise kıvrım dallar ve dalların uç kısımlarında çiçeklerden oluşan birer bitkisel kompozisyon işlenmiştir.
